НЕПАСЛЯДОЎНЫЯ ХРОНІКІ
Генадзь Праневіч
– Едзь! Ён цябе палюбіць!.. – падбадзёрваў мяне перад вяртаннем у Брэст мой навуковы кіраўнік Алег Антонавіч Лойка. “Ён” – гэта Уладзімір Калеснік, тадышні загадчык кафедры беларускай літаратуры Брэсцкага педінстытута, на якой я меркаваў працаваць пасля заканчэння аспірантуры пры Белдзяржуніверсітэце.
Здавалася б, трэба было радавацца. Чакаў родны горад, сям’я, ды і працу ў інстытуце мне абяцалі… Аднак настрой быў не з лепшых: адчуваў сябе, хутчэй, на шчыце, чым са шчытом… За спіной універсітэт, служба “двухгадзічнікам” у Савецкай Арміі, праца намеснікам дырэктара ў прафтэхвучылішчы, пасля – у апараце гаркама партыі… І вось па ўласнай волі, ва ўзросце Хрыста трэба было пачынаць усё спачатку. Асістэнтам. З зарплатай у 125 рублёў, ды яшчэ пасля трохгадовых аспіранцкіх 100… З няпэўнай перспектывай абароны кандыдацкай дысертацыі, якая здавалася мне недасканалай і незавершанай, бо ў душы я адчуваў агромністы патэнцыял і важнасць для літаратуразнаўчай навукі абранай мною тэмы, якая палягала на сувязях класічнай паэзіі Янкі Купалы з традыцыямі літаратуры беларускага Сярэднявечча і патрабавала, ні больш ні менш, як стварэння цэласнай канцэпцыі пераходнага перыяду ад старой да новай літаратуры. І вось гэтай-то маёй звышзадачы не разумеў, бадай што, ніхто, акрамя Алега Антонавіча, які ўвесь час падтрымліваў мяне і верыў, што задуманае мне па сілах…
Цяпер, пасля ад’езду з Мінска, я губляў гэтую падтрымку і мог пакласціся толькі на самога сябе…
Імя Уладзіміра Калесніка, пад кіраўніцтвам якога я мусіў быў распачынаць свой новы жыццёвы круг, было вядомае мне, можа, яшчэ з таго часу, калі я семнаццацігадовым юнаком прыносіў свае вершаваныя спробы ў рэдакцыю газеты “Заря”, дзе тады працаваў літкансультантам Міхась Рудкоўскі. І той настойліва раіў мне наведваць літаратурныя серады, якія праводзіў тады Уладзімір Андрэевіч. Ужо пазней, будучы студэнтам-філолагам, а пасля аспірантам БДУ, чытаў яго важнейшыя працы і грунтоўныя навуковыя артыкулы ў сталічных часопісах. Аднойчы нават размаўляў з ім па нейкіх грамадскіх справах па тэлефоне. Аднак пабачыць і пазнаёміцца з ім асабіста давялося толькі ў канцы 1983 года, калі я быў прыняты на працу.
З таго першага знаёмства засталіся ў памяці няёмкасць і разгубленасць першага прыходу на кафедру. Сёння гэта можа падацца дзіўным, але я не ведаў Калесніка ў твар і сярод двух найбольш падыходзячых па ўзросту лабастых, з залысінамі на ўсю галаву, мужчын (гэта былі У.А.Калеснік і А.А.Майсейчык) не мог вызначыць, хто з іх Ул.Калеснік, аж пакуль адзін з іх не заняў за сталом належнае яму месца загадчыка кафедры. Здзівіла суровая і нават некалькі прыгнечаная атмасфера паседжання кафедры – нібы гэта засядаў перад важнай аперацыяй штаб партызанскага атрада: твары выкладчыкаў былі напружаныя, яны яўна хваляваліся, робячы справаздачы ці выказваючыся… Кідалася ў вочы, што аўтарытэт Уладзіміра Андрэевіча быў тут не проста высокі, але бясспрэчны і нават безагаворачны. Яркая партызанская біяграфія, салідныя навуковыя і пісьменніцкія здабыткі, маштаб асобы і таленту, відочныя лідэрскія якасці, нарэшце, прынцыповасць і патрабавальнасць не толькі забяспечвалі яму асаблівае, выдатнае месца на кафедры і ва ўсім інстытуце, але і стваралі пэўную дыстанцыю паміж ім і астатняю часткаю кафедры. І часта ў гэтых “зазорах” не толькі іскрыла, але і грымела… І ўсім было зразумела, хто тут гаспадар. Так што, калі б Уладзімір Андрэевіч хацеў зрабіць пэўнае ўражанне на навабранца, дык задумка яму яўна ўдалася – эффект быў поўны! Прывыклы да больш свабодных каляжанскіх і нават сяброўскіх дачыненняў на сталічнай кафедры, дзе працавалі тады А.Лойка, Н.Гілевіч, С.Александровіч, Дз.Бугаёў, В.Казлова, К.Хромчанка, Р.Семашкевіч, Л.Тарасюк і інш., дзе знакамітасць, што называецца, церлася аб знакамітасць, я быў яўна ўзрушаны кантрастам...
Кафедра закончылася … Усё астатняе працякала звычайна і, бадай што, банальна: супакоены, размерваючы словы і неяк нават будзённа Уладзімір Андрэевіч пацікавіўся тэмай, абмеркавалі нагрузку… Зблізку, сам-насам, гэта быў звычайны і просты чалавек, няспешны ў рухах і гаворцы, з адкрытым і прамым позіркам. Запомніліся яго выразны, як з-пад разца скульптара, твар, напружаны, “мысліцельны” лоб і дзівосныя, колеру чырванаватай алівы, глыбокія і ўважлівыя вочы.
Па часе адкрылася мне ў ім і іншае: пры ўладным, строга дзелавым і прынцыповым (без панібрацтва і ўсякіх інтэлігенцкіх “штучак”) стылі кіравання кафедрай, як загадчык ён быў яе сапраўдным лакаматывам, ствараў і ўсяляк падтрымліваў сярод калег па працы атмасферу навуковага пошуку, цаніў арыгінальнасць, заахвочваў навуковыя дыскусіі і сам быў яркім палемістам. Кожны мог свабодна і прынцыпова выказацца па любой навуковай праблеме, працах, што з’яўляліся ў рэспубліканскім друку, рыхтаваліся на кафедры і інш. Часта пад агонь хатняй кафедральнай крытыкі “падстаўляўся” і сам загадчык, выносячы на абмеркаванне свае кнігі і артыкулы, аб якіх хацеў пачуць староннюю думку, выверыць пазіцыю. І трэба сказаць, што такія абмеркаванні не былі ў нас на кафедры фармальнымі, а сам ініцыятар успрымаў іх чула і, думаю, не без карысці… Танная кампліментарнасць, шырока распаўсюджаная ў навуковых асяродках, была тут не ў пашане…
Між тым, мае адносіны з Уладзімірам Андрэевічам складваліся пакуль што няроўна, ішла, што называецца, “прыцірка”… Ён прыхільна ставіўся да маёй працы як выкладчыка. Наведаўшы аднойчы лекцыю, напрарочыў мне будучыню харошага лектара і больш ніколі не прыходзіў з кантрольным наведваннем… У той жа час пабуркваў на маю няўступлівасць ў палеміцы і звычку прыходзіць на пасяджэнні кафедры, што называецца “пад абрэз”. Прычым артыкуляваў гэтае сваё незадавальненне так ярка і вобразна, што я, успамінаючы ўсё гэта сёння, не магу не ўсміхнуцца яму туды, насустрач: “апошняе слова павінна быць за ім…”, “гэты не недасоліць і не перасоліць…”.
Пакуль што прагноз Алега Антонавіча “на любоў” не вельмі апраўдваўся і нават зрэдку выварочваўся для мяне аўчынкай: ці то я паводзіў сябе залішне самастойна і незалежна, што магло ўспрымацца ім як парушэнне субардынацыі, а можа, і як зазнайства звычайнага “выскачкі” з партыйнага асяроддзя, якіх па тадышняй завядзёнцы пасылалі на вытворчасць, у міліцыю, ва ўстановы адукацыі і культуры дзеля кар’ернага росту і ўмацавання, так сказаць, кіруючай ролі партыі… Ці нешта іншае, не ведаю: чалавек жа не бачыць сябе збоку, толькі знутры…
…Неўзабаве гэтае непаразуменне вылілася ў недарэчны і зусім неабавязковы канфлікт. Восенню 1984 года ў Доме літаратара праходзіла вечарына, прысвечаная, здаецца, Валянціну Таўлаю, якую вёў Уладзімір Андрэевіч. Напярэдадні мы дамовіліся па тэлефоне з Алегам Антонавічам, які таксама павінен быў там прысутнічаць, аб сустрэчы, каб абмеркаваць пытанні, звязаныя з маёй працай. І я прыехаў у Мінск. Вечарына, што называецца, удалася. Калеснік выглядаў трыумфатарам. Да яго падыходзілі і падыходзілі людзі… Мне таксама хацелася падысці і павіншаваць яго з удалым выступленнем і поспехам мерапрыемства, аднак перарываць гаворку лічыў непрыстойным і чакаў… Ён гэта добра бачыў і пры гаворцы раз-пораз паглядаў на мяне. Размовы зацягваліся. Алег Антонавіч даўно стаяў апрануты, і я мусіў рабіць выбар – часу на кансультацыю і да цягніка заставалася няшмат…
Назаўтра выпадкова сустрэліся на калідоры. Калеснік быў яўна раздражнёны і бліскаў вачыма. Прычына знайшлася імгненна:
– Чаму паехаў без дазволу?
У запале выгаварылася і галоўнае:
– Бач, які пан! Пачакаць не можа!..
Я здзіўлена і моўчкі пазіраў на яго. Сказаў толькі з горыччу:
– Вось так са мною заўсёды, пакуль людзі мяне не ведаюць…
Ён неяк адразу аціх і сумеўся…
Дзіўна, але нейкай асаблівай крыўды, тым больш страху ад гэтага нечаканага гарачлівага “наезду” я не адчуваў. Можа таму, што і сам Калеснік, і тое, як ён злаваўся, што гаварыў, былі нейкімі вельмі ўжо свойскімі, знаёмымі з маленства, ад бацькоў, а ад таго – нябоязнымі і нават смешнымі… Як гэта бывае, калі дзеці ўжо павырасталі:
– Ну-ну, няхай пакрычыць, з хаты не выганіць!..
Жыццё працягвалася… Адно было мне зразумела: быў гэта не бюракратычны канфлікт начальніка і падначаленага, а, хутчэй, канфлікт бацькоў і дзяцей, канфлікт характараў і абставін, дзе перамога аднаго была б паражэннем абодвух…
Уладзімір Андрэевіч быў чалавекам аскетычным, апантаным працай, з моцным унутраным самакантролем у дачыненні да ўсяго, што датычылася навуковых і творчых планаў, выканання службовых і грамадскіх абавязкаў. Ён быў заўсёды максімальна адмабілізаваны і сканцэнтраваны на тым, што рабіў і чым займаўся ў дадзены момант. Па-за такім вось ахвярным, насычаным працай жыццём, не бачыў ні сябе, ні членаў сваёй кафедры: сам быў у цуглях цяжкой, самаахвярнай працы, дабраахвотных і афіцыйных абавязкаў і ўсіх прыпрагаў у такі ж самы воз… Нейкіх выключэнняў, саступак не прызнаваў… Доўг і абавязак, як ён іх разумеў, дамінавалі ва ўсіх ягоных учынках. Да гэтага дадаваліся яшчэ і нейкія ўнутраныя, не заўсёды бачныя староннім творчыя імпульсы, уласныя перакананні і прынцыпы, якія вынікалі, відаць, з характару выхавання і асабістага жыццёвага вопыту, так што некаторыя ягоныя ўчынкі і рашэнні не заўсёды можна было правільна зразумець і вытлумачыць.
…Пасля Чарнобыльскай трагедыі жыццёвыя абставіны зусім загналі мяне ў куток: у гэты год сям’я мая яшчэ падрасла, нарадзілася дачка, даймала пастаяннае безграшоўе, а навуковая праца мая па-ранейшаму “вісела”… Трэба было нешта рабіць. У 1988 г. я вельмі разлічваў на стажыроўку, якая належала мне пасля пяці гадоў працы, каб папрацаваць у Нацыянальнай бібліятэцы з рэдкімі, недаступнымі ў абласным цэнтры, крыніцамі і матэрыяламі. Уладзімір Андрэевіч, аднак, упарціўся і на стажыроўку чамусьці не згаджаўся. Лічыў тыя стажыроўкі балаўством, ці што…
Было крыўдна… Тым больш, што за гэты час паміж намі ўсталяваліся адносіны поўнага даверу і ўзаемнай сімпатыі, якія з пэўнай агаворкай, улічваючы розніцу ва ўзросце і тую натуральную дыстанцыю, якая вынікала з маштабу асобы Уладзіміра Андрэевіча, можна назваць сяброўскімі: збліжалі навуковыя інтарэсы, блізкія падыходы ў ацэнках літаратурных і грамадскіх працэсаў, людзей і з’яў. Мы мелі патрэбу адзін у адным: сустракаючыся на кафедры, у інстытуце, на розных грамадска-культурных мерапрыемствах і прыватных кафедральна-сямейных урачыстасцях, маглі падоўгу гутарыць на самыя розныя тэмы, абменьвацца думкамі і ўражаннямі. Часта гэтыя гаворкі пераносіліся на вуліцу, на кватэру да Уладзіміра Андрэевіча, дзе ён не раз прыязна сустракаў мяне з прыветнай і гасціннай Зосяй Міхайлаўнай…
Таму неразуменне і адсутнасць згоды цяпер кальнулі асабліва балюча… Міжволі, сам таго не жадаючы, я нечакана грукнуў дзвярыма і пайшоў з кафедры…
Пры звычайнай маёй стрыманасці гэта нешта ды значыла. І Калеснік, відаць, зразумеў… Стажыроўку я атрымаў. І ў мінскіх, з пахам “чаромхі”, “Дзядах” 30 кастрычніка 1988 г. пахрысціўся, і свой выпакутаваны раздзел пра адраджэнне і радавод Маладой Беларусі ўсё-такі напісаў…
Тыя 1988 і 1989 гг. былі пераломнымі ва ўсіх адносінах. Як ніколі раней, мы пачуліся з Уладзімірам Андрэевічам у адной лодцы. Наколькі хапала сіл, не згаворваючыся, кожны рабіў сваё: канферэнцыі, дыскусіі, сустрэчы ў школах і на прадпрыемствах, круглыя сталы і перадачы на тэлебачанні, агітацыя за беларускія класы – усё было кінута на алтар новай, што нараджалася ў пакутах гісторыі, радзімы…
І ён, ўжо немалады, пад дышаль загружаны навуковай і літаратурнай працай і рознымі службовымі і грамадскімі абавязкамі, кругом падстаўляў сваё плячо – радзіў, абараняў, дапамагаў, заступаўся…
…Ён першы адведаў мяне ў аддзяленні сасудзістай хірургіі абласной бальніцы, куды я нечакана трапіў улетку 1989 г. пасля крывазліцця ў мозг. Сядзеў… Гаварылі… І для мяне гэта было вельмі важна, каб жыць далей…
Яшчэ праз год ён чытаў маю дысертацыю… Спачатку хмурыўся і бурчаў. Пасля другой главы, што пісалася ў Мінску, супакоіўся, а ў выніку на абмеркаванні сказаў, што “работа арыгінальная…”. І гэтая ягоная ацэнка акрыляла і дадавала сілы, умацоўвала веру ў сябе. Я і да гэтай пары захоўваю той першы экземпляр з ягонымі паметкамі, заўвагамі, а часам, з іранічна-смяшлівымі эмацыянальнымі каментарамі ў адпаведных, відаць, не самых удалых месцах працы: “Кот і сабака!..”, “Жук і жаба…”.
А сказаць, ці, яшчэ дакладней, сказануць Уладзімір Андрэевіч мог!.. Ох, як мог!.. Гумар, досціп былі надзвычай каларытнымі рысамі яго натуры, што ішлі ад глыбокага і арыгінальнага розуму, назіральнасці, імгненнай псіха-эмацыянальнай рэакцыі на самую складаную сітуацыю.
…Неяк у нас на факультэце выступаў з беларускімі песнямі адзін малады, але папулярны ўжо спявак. Голас ён меў цудоўны і поспех у аўдыторыі – адпаведны. Усцешаны Уладзімір Андрэевіч запрасіў яго разам з арганізатарамі праграмы да сябе ў госці. Атмасфера вечара была прыўзнятая і радасная: гучалі песні, жарты, красамоўныя тосты… І тут разамлелы ад ўвагі і выпіўкі госць, відаць, страціў самакантроль і незаўважна перайшоў мяжу дазволенага. Убачыўшы на сцяне цудоўныя пейзажы, выкананыя гаспадаром, пахваліў іх і нечакана выказаў жаданне іх купіць…
Узнікла няёмкая паўза… І тут прагучаў спакойны і далікатна-ўсмешлівы голас Уладзіміра Андрэевіча: “Вы ведаеце, я ўсе свае карціны лічу незакончанымі…”.
Ён быў лідэрам ва ўсім – у малым і вялікім, у аўдыторыі і дома, нават калі лавіў рыбу і збіраў грыбы. Ніякае іншае месца, акрамя першага, яго не задавальняла. Выслоўе “Лепей быць першым на вёсцы, чым другім у Рыме” – гэта пра яго…
Помню, паехалі аднойчы ў грыбы, на ягоным легендарным чырвоным “Масквічы-407”. Здаецца, учатырох: ён, вядома ж, за рулём, нашы выкладчыкі Мікола Аляхновіч, Уладзімір Сенькавец і я, хто дзе, – у карэце. Добра пахадзілі… Уладзімір Андрэевіч прыстойна-такі назбіраў. Ідзе задаволены, у кошычку акуратна падрэзаныя, падчышчаныя баравічкі бялеюцца… Падцягваемся да машыны, каб ехаць дадому, бо змяркацца пачало. І раптам, ідучы следам за Калеснікам ужо да машыны, пачынаю падымаць (за ім!) баравік за баравіком, адзін прыгажэйшы за другі, ды яшчэ радасна дэманстраваць свае знаходкі…
Гляджу: Уладзімір Андрэевіч зноў пашыўся ў лясны буралом!..
Добра, што сцямнела…
Цярпець не мог розныя “бабскія” (тым больш мужчынскія) плёткі-сплёткі, калянавуковыя інтрыгі і, асабліва, той стан дробязнага запалу і непамерных жаночых амбіцый, аб якім гавораць:” Ну, усё! Зайшла шляя пад хвост…”. Таму і жанчын на кафедру падбіраў з асцярогаю… Да навуковых здабыткаў жаночага полу ставіўся паблажліва. Таму з асаблівым піетэтам вылучаў сярод іх “светлыя галоўкі”.
– Разумныя!.. Асабліва гэтыя дзве – казаў пра Галіну Мікалаеўну Малажай і Веру Якаўлеўну Зарэцкую. Цаніў у жанчынах розум, але найперш усё ж жаночую красу і абаяльнасць, далікатнасць і інтэлігентнасць. Узорам гэтых якасцяў была для Уладзіміра Андрэевіча ягоная жонка Зося Міхайлаўна – жанчына і прыгожая, і разумная, і адданая яму ва ўсіх справах. З асаблівай сімпатыяй ставіўся на факультэце да Ліліі Валер’еўны Асташонак, Станіславы Антонаўны Каралевіч, Марыі Іванаўны Новік.
Быў ён, так бы сказаць, эстэтам ва ўсім і заставаўся такім і ў старасці. Помню, ідучы на ўступныя экзамены, жартаваў:
– Ну, не набяром разумных, дык прыгожых… Каб было на кім воку спыніцца!
Чалавек ён быў патрабавальны, прынцыповы, часам залішне суровы… Але заўважыўшы ў іншым нейкі талент, нейкую праўду ці іскру, якую той нёс і атуляў у сабе, лагоднеў і дабрэў. Перад бескарыснай красой, адкрытай і шчырай чалавечай душой быў ён безабаронны – адкрываўся і ішоў ёй насустрач, браў пад сваю апеку… Не па абавязку – па сэрцы, па пачуцці натуральнай справядлівасці, па перакананні і веры, што свет павінен быць лепшы, больш дасканалы…
Паводле свайго прызвання Уладзімір Андрэевіч быў літаратурным садоўнікам. Ён меў свой Душэўны Сад, у якім радаваўся кожнаму дрэўцу, даглядаў і песціў кожную дарагую яму былінку. Найперш любіў і атуляў сваёй увагай і клопатам мясцовых гадаванцаў, сваю заходнебеларускую паляну. Уважліва сачыў за публікацыямі членаў кафедры, за кожным маладым літаратурным парасткам, што набіраў сілу…
Зазначу, што не было ў ягоным “садоўніцтве” ні каліва нейкай правінцыйнай абмежаванасці, паблажлівасці да “сваіх” і інш. Наадварот, падцягваў і нацэльваў усю мясцовую навукова-творчую эліту на ўзровень нацыянальны, еўрапейскі. Аднак і ў крыўду не даваў, некваліфікаваных ці беспрынцыпных “наездаў” не дараваў…
Ведаю гэта на ўласным прыкладзе. Калі ў 1985 г. часопіс “Полымя” апублікаваў артыкул адной сталічнай аўтаркі, якая напярэдадні юбілею рабіла агляд друкаванай прадукцыі, прысвечанай скарынаўскай тэматыцы, і, не вельмі клапоцячыся аб фактах і аргументацыі, што называецца ўслодыч “праехалася” па публікацыі невядомага ёй маладога аўтара, ён запатрабаваў ад мяне (а гэта была менавіта мая публікацыя) усе зыходныя матэрыялы, уважліва з імі пазнаёміўся. Паставіў на абмеркаванне кафедры падрыхтаваны мною артыкул у адказ, які рыхтаваўся для друку ў “Весніку БДУ”, і пазней у адной лімаўскай публікацыі, прысвечанай праблемам сучаснай беларускай крытыкі, згадаў-такі маю крыўдзіцельку, якая, па яго словах, “села ў лужу смешнага”, узяўшыся крытыкаваць працу аспіранта…
Крытэрыі праўды і хараства былі для яго не нейкімі ўмоўнымі, адцягненымі літаратуразнаўчымі паняццямі, але рэальнымі жыццёвымі прынцыпамі і перакананнямі, за якімі стаялі жывыя людзі, іх пачуцці, ідэалы, учынкі, паводле якіх ён сам жыў і тварыў… Гэта і надавала яго працам жыццёвую пераканаўчасць і глыбіню, выводзіла сам жанр літаратурна-мастацкай крытыкі, у якім ён працаваў, на стык з публіцыстыкай.
Крытык ён быў адмысловы… Прызначэнне і функцыю гэтага высокага літаратурнага рамяства, якое сам ён узвёў у ранг мастацтва, разумеў глыбока і дасканала. Гэта ад яго, Уладзіміра Андрэевіча Калесніка, я ўпершыню пачуў выказванне, якое прымусіла моцна задумацца: “Сапраўдны крытык не той, што ўмее адрозніць добрае ад кепскага, а той, хто ўмее адрозніць добрае ад выдатнага”.
Над працаўнікамі гэтага літаратурнага цэха яго прыўздымала вышыня мысліцеля, які ўспрымаў і ацэньваў літаратуру і яе творцаў найперш з пункту гледжання іх высокай місіі ў грамадстве – як правадыроў, настаўнікаў і заступнікаў свайго народа…
Ён не проста суправаджаў літаратурны працэс, але разведваў для літаратуры новыя шляхі і дарогі, вёў творцаў за сабою, раскрываў перад імі новыя перспектывы і мажлівасці.
За выключэннем хіба што М. Багдановіча, я нешта не прыпомню ў гісторыі нашай літаратуры імя якога-небудзь іншага крытыка, якому б каля двух дзесяткаў удзячных паэтаў – ад Уладзіміра Караткевіча да маладой і таленавітай паэткі Святланы Варонік (дарэчы, яго былой студэнткі) – прысвяцілі б свае вершы…
А гэта, згадзіцеся, не абы-якое прызнанне!
Было ў ім нешта маладое, хлапечае, вера ў мужчынскую дружбу, у надзейнае плячо сябра, якому давяраеш, як самому сабе…
На ўсё жыццё ў ім захавалася вынесенае, відаць, з вясковых хлапечых грамад і гімназіі пачуццё таварыскай сябрыны, умацаванае пазней у партызанцы абавязкам вернасці доўгу і ўзаемавыручкі, якія ён цаніў у чалавечых узаемаадносінах найвышэй…
Па-за гэтымі якасцямі і атмасферай ён не мысліў сабе стасункі і супольнае жыццё людзей у калектыве, грамадстве.
Добра помню ягоны гнеў і абурэнне, калі, паехаўшы восенню 1991 года па журавіны на Бабровіцкае возера, мы ўтраіх – Уладзімір Андрэевіч, я і добры знаўца гэтых мясцін, выкладчык нашага інстытута Уладзімір Барысюк – былі бяспечна “забытыя” ў глухім балоце, на другім баку возера, мясцовым рыбаком.
Глынуўшы гарэлкі, той бесклапотна спаў сабе дома, забыўшы і пра абяцанак налавіць свежай рыбы для прыезджых, і на іх самых…
Не было яго ні ў назначаны час – у сем гадзін вечара. Ні ў восем… Адплылі апошнія лодкі з вясковымі жанчынамі, якія ладзілі тут свой журавінавы промысел… І на ўсім агромністым балотным абшары – між лесам, небам і вадою – засталіся мы адны …
У святым няведанні адносна таго, што рыхтуе нам лёс, мы, аднак, асабліва не хваляваліся – мала якая магла быць прычына для затрымкі!.. Ды шчыра кажучы, й сама душа не адпускала адсюль, як бы хацела ізноў зліцца з прыродай, вярнуцца ў сваю старую калыску з зялёных ельнікаў і хвой, ірдзяна-залацістых клёнаў і рабін, што навісалі над берагамі і адбіваліся ў акварэльна-мяккай і нейкай ласкава-прыветнай азёрнай вадзе…
Стаяла тая пара залатога адцвітання, калі ўсю істоту ахоплівае разлітая ва ўсёй прыродзе нейкая недасягальна высокая і пранізлівая краса, што аддавалася ў сэрцы салодкай тугой развітання – як бы усё гэта бачыш і адчуваеш ў апошні раз…
Тыя ж пачуцці, здаецца, перажывалі і мае спадарожнікі. Я бачыў гэта па ўлагодненым, задуменна-мройлівым твары Уладзіміра Андрэевіча, сцішанасці звычайна гаваркога і ўважліва-цікаўнага да калег Валодзі Барысюка. Цяпер, чакаючы маторкі і бавячы час у бесклапотным сузіранні навакольнай прыроды, я меў магчымасць неяк пільней прыгледзецца да Уладзіміра Андрэевіча.
Выглядаў ён фацэтна: падцягнуты, па-паходнаму акуратна апрануты, у зухаватай, скошанай крышачку набок, бярэтцы а ля камендантэ Чэ Гевара, з доўгім, падобным да кінжала, паляўнічым нажом у скураной похве, прыладжаным да пояса, ён, і сапраўды, нечым салідарна нагадваў паўстанца з гор Сьерра-Леонэ, што па нейкай неверагоднай траекторыі трапіў у нашэ балатэ…
Словам, каб не банальнае вядро ў руках, напалову напоўненае журавінамі, якое трошкі канспірыравала былога партызана, выглядаў ён вельмі геройскі!.. Было відаць, што рамантыка партызанкі і цяпер, у паважаным ужо ўзросце, не адпускала Уладзіміра Андрэевіча, вяртала яго ў пару адважнай і буянай маладосці…
На жаль, наперадзе нас чакалі не рэвалюцыйны подзвіг і не настальгічныя ўспаміны былога партызана аб гераічных дзеях дзён мінулых. Чытаць бы нам перад гэтай паездкай “Палескіх рабінзонаў” Я. Маўра!..
…Выйшлі ўжо ўсе тэрміны чакання, адпушчаныя на магчымыя замінкі і перашкоды, пазбіраны ўсе падбярозавічкі, выяўленыя побач з нашай “стаянкай”, у беразнячку, перагавораны звычайныя ў такіх выпадках тэмы, а матарызаванага нашага правадніка ўсё не было… Цёплы восеньскі надвячорак змяніўся няўтульным вечарам, што няўмольна хіліўся на ноч. Пайшоў дождж, пад нагамі захлюпала…
Такая ж раптоўная перамена адбылалася і ў настроі Уладзіміра Андрэевіча… І тут, каб неяк развеяць няёмкасць і прыкрасць хвіліны, Валодзя Барысюк, які, як ініцыятар паездкі, міжвольна нёс на сабе ўвесь цяжар адказнасці за няўдалае мерапрыемства, падкінуў “тэму”:
– Уладзімір Андрэевіч, раскажыце, як было ў партызанах?.. – Лепш бы ён гэтага не гаварыў! Гневу Калесніка не было мяжы:
– Ты быў у партызанах? Ты ведаеш, хто такія партызаны!.. – Ад Валодзі агонь, як па сухой леташняй траве, перакінуўся далей… Дасталося тут не толькі “евангельскаму рыбаку”, які абяцаў забяспечыць нас рыбай, але і жончынай радні Барысюка, якая не трывожыцца і не рупіцца аб “прапаўшых”, а ўжо ж цёмна… і павінны ж бачыць, што людзей няма…”. Без віны вінаваты Валодзя мужна цярпеў, на ўсякі выпадак, бокам, адыходзіўся бліжэй да возера і пільна ўзіраўся ў даль… Вулканічны выкід агню і сажы закончыўся філасофскай сентэнцыяй, з якой вынікала, што ў гэтым аблудным свеце “… лепш жыць аднаму!” Гэта значыць, пакладацца толькі на самога сябе!
Між тым, сітуацыя, і сапраўды, складвалася трагікамічная: з таго берагу ніякіх вестак. З гэтага – на 15 кіламетраў навакол – непраходнае пасля дажджу балота…
Зняволеныя на невялікім лапіку больш-менш цвёрдай зямлі перад берагам, пад шатром мокрых дрэў, мы ўсё больш хмурнелі і чуйна ўслухоўваліся ў заціхаючыя гукі жыцця, што зрэдку даносіліся з таго другога, далёкага і нябачнага нам берага возера, дзе тулілася вёска, сілячыся пачуць адтуль такі жаданы стук матора…
Цяпер, з дыстанцыі часу, я ўжо не ведаю, абурацца ці захапляцца нашым “ратавальнікам”. Праспаўшыся, а, хутчэй за ўсё, разбуджаны сярод ночы сваякамі, ён у суцэльнай цемры абсалютна дакладна, як касманаўт, прыстыкаваў свой чаўнок да берага, дзе яго ўжо даўно падчэквалі згаладнелыя і добра такі выматаныя нечаканымі прыгодамі “палескія рабінзоны”…
Ведаючы нораў Уладзіміра Андрэевіча, я асцерагаўся “другой серыі”, але порах, відаць, ужо адсырэў… Ды і ўсе мы былі цяпер разам у адной (зусім не сімвалічнай, а рэальнай) лодцы, з нашым яшчэ неацверазелым гора-правадніком, які, стоячы, як у самнабулічным сне, на самым носе маторкі, гнаў яе некуды ў цемру па адным яму вядомым маршруце…
Хлюпала чорная восеньская вада пад днішчам, мерна гудзеў матор. Усю дарогу назад Калеснік панура і горка маўчаў. Мы сядзелі на карме лодкі плячо ў плячо, і я добра бачыў: Уладзімір Андрэевіч перажываў… За сваю гарачлівасць і нястрыманасць, за нялюдзкі свет, у якім разбураюцца нармальныя чалавечыя адносіны – давер, вернасць слову і абавязку. За дарагую сваю палавінку… за Зосю Міхайлаўну, што недзе там, адна дома, трывожыцца і пакутуе ад няведання, што ж магло здарыцца з ім ў тых журавінах…
Сын патомнага плытагона, былы камандзір разведкі і начальнік штаба партызанскага атрада, ён ведаў цану чалавечай адказнасці перад іншымі людзьмі…
Лес і пушча, вясковыя дарогі і лясныя аселіцы заўсёды супакойвалі і суцяшалі Уладзіміра Андрэевіча. У такіх вандроўках з ім добра было маўчаць, перажываючы разам красу роднай прыроды, яе краявіды, свабодна пускаючы павады думкам…
На ўлонні прыроды, у лесе беларус – як нідзе – становіцца сам сабою, пазбаўляецца свайго звыклага двайнога дна, раскрываючы душу да самага донца. Не маючы ўласнага Зауралля і Сібіры, як расейцы, задняпроўскіх стэпаў – як украінцы, ці адкрытай у шырокі свет воднай прасторы – як прыбалты, беларус вынайшаў уласны спосаб унутранай эміграцыі і дысідэнцтва. Лес – наш старадаўні схоў і прытулак… Яму давяраем мы свае самыя важныя і патаемныя думкі… Ён – адзіны, хто не здрадзіць і не выдасць…
Можа, гэта толькі мае ўласныя, зусім неабавязковыя фантазіі і прыдумкі… Але здарылася так, што менавіта ў часе лясной вандроўкі, недзе ў канцы чэрвеня ці пачатку ліпеня 1991 года, Уладзімір Андрэевіч і сказаў мне:
– Генадзь, трэба выходзіць з партыі. Партыя не рэфармуецца і тармозіць усякі грамадскі прагрэс…
Сітуацыя, і сапраўды, даспела… Думка была супольная. Думаю, аднак, што яму, за доўгія гады працы прывыкшаму да партыйнай дысцыпліны і выканання розных партыйных даручэнняў, суроваму крытыку ўсякага роду калабарантаў і перакінчыкаў, нялёгка далося такое радыкальнае рашэнне…
Праўда, здзейсніць гэты грамадзянскі ўчынак не ўдалося. Рух падзей апярэдзіў нашы намеры…
Не забуду 19 жніўня 1991 года. Раніцай, гадзін каля сямі, мяне разбудзіла жонка:
– Генадзь, уставай! У Маскве ваенны пераварот! – Хутка ўскокваю і кідаюся да тэлевізара… Па Маскве, равучы маторамі і лязгаючы гусеніцамі, суцэльным патокам ідуць бранявыя танкавыя калоны. Паказваюць Красную плошчу, кадры паседжання ГКЧП. Дыктары зачытваюць пастанову аб увядзенні па ўсёй тэрыторыі Савецкага Саюза надзвычайнага становішча…
Ашаломлены ўсім убачаным і пачутым набіраю кватэру Калеснікаў:
– Уладзімір Андрэевіч! У Маскве пераварот! – Ён яшчэ нічога не ведае… Доўгая, цяжкая паўза… Затым кароткае:
– Генадзь, я табе пазваню…
Пазваніў Уладзімір Андрэевіч на трэці дзень:
– Ну, што ты скажаш? Авантурысты!..
І ні слова пра самае галоўнае: колькі паміж гэтымі двума званкамі было ім перажыта і перадумана... З ягоным то жыццёвым вопытам і веданнем таго, як гэта магло быць!..
Калеснік мяняўся разам з часам… Хоць напачатку перамен ён у адной літаратурнай анкеце і заяўляў бяспечна, што яму, маўляў, няма патрэбы перабудоўвацца, час і яго вызваляў з абдымкаў таталітарнай ідэалогіі, выводзіў за чырвоныя сцяжкі марксісцка-ленінскай дагматыкі і нарматыўнай эстэтыкі, прыадкрываў дзверы закрытых спецфондаў і спецхранаў, разбураў манаполію на ісціну. І ён чэрпаў з гэтых новых мажлівасцяў поўнай жменяй…
Той незраўнаны ўзровень творчай свабоды, які ён прадэманстраваў у сваіх апошніх кнігах і публікацыях (“Усё чалавечае…”, “Доўг памяці”, “Менталітэт – птушка крыўдлівая…”, у падрыхтаванай да перавыдання галоўнай кнізе жыцця “Ветразі Адысея” і інш.), быў вынікам яго безупыннай працы над сабою, яго абвостранай адказнасці перад жыццём, літаратурай, перад наступнымі пакаленнямі… Але ён і не патураў гэтаму новаму часу, не стараўся патрафляць яму, маючы на ўсё свой уласны, выпакутаваны жыццём і лёсам, погляд, стараючыся, як і раней, зазірнуць за звілістыя павароты сучаснасці – удалячынь… І ў гэтым сэнсе заставаўся самім сабою – Калеснікам!
У тым апошнім для яго 1994 годзе, пры падзеле былой кафедры беларускай літаратуры на дзве, менавіта ён, Уладзімір Андрэевіч, зусім нечакана для мяне прапанаваў маю кандыдатуру на загадванне кафедрай беларускага літаратуразнаўства, якую ён лічыў сваёю і на якой заставаўся працаваць да самай смерці…
Абавязаўшы сваім выбарам і даверам найперш быць самім сабою, жыць і працаваць па самым высокім рахунку, па-за кан’юнктурай часовых палітычных пасьянсаў і грашова-кар’ерных інтарэсаў, дзеля таго, каб большала тых, хто любіць, прафесійна ведае і навучае роднаму слову, дзеля будучыні…
Той ягоны колішні арыенцір для многіх з нас, хто не забыў маральныя ўрокі У. Калесніка, і сёння вышэй і аўтарытэтней усякіх прызначэнняў, званняў і ўзнагарод…
Развіталіся мы з Уладзімірам Андрэевічам восенню, у бальнічнай палаце абласной бальніцы. Без непатрэбных і лішніх слоў… Проста паглядзеўшы адзін аднаму глыбока ў вочы… На развітанне ён толькі леценька, аднымі пальцамі, памахаў мне рукою ўжо праз шкло бальнічнага акна… Як блаславіў!..
Яшчэ праз некаторы час па просьбе Зосі Міхайлаўны мы ўдваіх з Уладзімірам Адамавічам Сенькаўцом апраналі Яго перад апошняй дарогай…
Памяць чамусьці настойліва падказвае мне, што ў пакоі, каля ложка, на крэсле стаяла незакончаная ім карціна. Вясковы пейзаж, змаляваны з ляснога ўзгорка над абрывам, над якім ён пачаў працаваць яшчэ падчас адной з нашых сумесных лясных вандровак…
Сёння той пейзаж узгадваецца мне як ягонае апошняе пасланне ўсім нам, як напамінак аб вечнай, неўміручай сіле мастацтва і роднага слова, што лучаць нас з роднай зямлёю…
Гэта няпраўда, што няма незаменных людзей!.. Пасля сыходу з жыцця многіх выдатных творцаў у свядомасці нацыі – як пасля карчоўкі саду ці дубровы – застаюцца скразныя прагалы і глыбокія рытвіны, якія не зарастаюць дзесяцігоддзямі. Уладзімір Калеснік быў адным з такіх магутных дрэў…
У плыні паўсядзённага жыцця, калі апынаешся перад цяжкавырашальнымі праблемамі ці нечакана падступае да сэрца смяротная туга па нечым высокім і недасягальным, часцей за іншых успамінаецца ягоны твар, ягоныя глыбокія, удумлівыя вочы, якія, здаецца, ведалі пра гэты свет усё…
Ёсць рэчы, пра якія можна было пагаварыць толькі з ім…