КАЛЕСНІКАВЫ НЕЗАБУДКІ

(з кніг і неапублікаванай спадчыны пісьменніка)

Мастацтва сёння ў свеце лічыцца пазнаннем моцна суб’ектызаваным, персаналізаваным, мастак не можа дайсці да праўды без эмоцый і перабораў, таму мае права гаварыць усё, што хоча, і рана ці позна давядзецца гэтае права афіцыйна прызнаць і ў нас, без гэтага мастацтва і яго галоўны стрыжань – літаратура – завянуць, страцяць прэстыж і дома, і ў свеце.

* * *

Спакусліва ўявіць сусветную літаратуру як сістэму мензурак, у якіх па шклянках і гумовых трубачках пераліваецца эстэтычная субстанцыя, займаючы сярэднесусветны ўзровень. Бяда толькі ў тым, што эстэтычная субстанцыя не хоча аддзяляцца ад чалавека, а кожны чалавек нясе ў сабе асобны свет, свой уласны лёс. Тым больш – народы. Універсальна пашыраюцца ў свеце толькі тэхнічныя адкрыцці.

* * *

Яшчэ і сёння ўзнікаюць дэбаты наконт таго, у якую традыцыю – грэка-візантыйскую ці лаціна-рымскую – запусціла карэнні нацыянальная культура таго ці іншага еўрапейскага народа на заранку яго ўзнікнення. Адным выстаўляюцца ацэнкі са знакам плюс, іншым са знакам мінус, але мала разважаецца пра мажлівасці сінтэзу візантыйскіх і рымскіх традыцый. Менавіта на такі сінтэз было настроена беларускае Адраджэнне, а піянерам сінтэзавання традыцый грэка-лацінскай еўрапейскай культуры з нацыянальнаю беларускаю быў Скарына.

* * *

...Культура непазбежна павінна нешта браць ад суседзяў, але сэнсам яе існавання магло быць не запазычванне, а вяртанне пазыкі з працэнтамі. Так, Скарына чэрпаў матэрыял для роздумаў з сусветнага помніка культуры Бібліі, перасаджваў яе тэмы, матывы на беларускую глебу і ствараў арыгінальную канцэпцыю грамадства. А Гусоўскі, наадварот, – чэрпаў матэрыял з роднага жыцця і, вылажыўшы яго лацінскім вершам, прапанаваў чытачу еўрапейскаму.

* * *

Пісаць – значыць дзяліцца перажытым і перадуманым, дзяліцца станоўчым і адмоўным, пакланеннем красе і асуджэннем агіднасці, суцішэннем спакус і адольваннем зла ў сабе.

* * *

Натхненне – гэта стан вызвалення мастака-творцы з палону штодзённасці, якая сваёй нікчэмнасцю здрабняе пазнанне, навязвае спрошчанае разуменне душы чалавечай... Гнасеалагічная парадаксальнасць натхнення ў тым, што ахоплены ім паэт цераз духоўнае аддаленне ад зямнога жыцця, як ад аб’екту пазнання, шырэй і глыбей ахоплівае яго сутнасць.

* * *

Пазбыцца творчай адзіноты – значыць перастаць быць паэтам, доляй якога з’яўляецца выдзіранне з сэрца і душы самых дарагіх, патаемных ідэй, г.зн. як бы ўмярцвенне самога сябе. Вось чаму адзінота – гэта паміранне, адыход ад нармальнага паўнакроўнага чалавечага жыцця. Творчая адзінота – балючая ахвяра, але не бясплодная...

* * *

Разгубленасць духу – па сутнасці антынатхненне.

* * *

Гармонія – гэта залаты плён кавання супярэчлівасцей. Яна выступае як свята жыцця, як момант, калі пазнаннем, змаганнем і працай пераможана процьма злыбед, калі адолены адны жыццёвыя супярэчлівасці, а іншыя не паспелі завязацца.

* * *

Гармонія – гэта завяршэнне пэўнага этапу на шляху росту, узыходжання і непрыкметная падрыхтоўка да пачатку наступнага.
Гармонія – гэта апагейны прыпынак у няспынным палёце стыхій, лятункаў, сіл.

* * *

Паэт шукае гармонію Сусвету ў прыродзе і ў сабе, ды неўпрыцям сам становіцца Сусветам.

* * *

Мова – матэрыя душы: у мове жыве індывідуальнасць таго, хто гаворыць, – яго розум, тэмперамент, характар, культура. І ўсё гэта не проста жыве, а дзейнічае, прымаючы форму моватворчае сілы. Калі моватворчая сіла выходзіць за рамкі сярэдняй нормы, тады мы маем справу з мастаком слова.

* * *

Сакрэт мастацкай творчасці не ў суме прафесійных ведаў і навыкаў, нават і не ў працавітасці, а ў маштабах асобы мастака, у здольнасці чалавечай душы ўбіраць у сябе, акумуліраваць і выказваць самыя вострыя і балючыя праблемы жыцця, матэрыялізаваць у слове дух часу. Вось чаму толькі ў творчым парыве рашаюцца мастакі часам гаварыць пра сваё прызванне, пра місію паэтычнага слова.

* * *

Асоба – крыніца ўсякай арыгінальнасці, у тым ліку і творчай, а стыль і манера – знешнія адзнакі яе.

* * *

Смерць і ўваскрашэнне Беларусі – вось цэнтральны скразны матыў нацыянальнай міфалогіі, ён пранізвае нашу літаратуру і зводзіць яе ў адзіны ланцуг народнага лёсу. Янка Купала назваў яго адвечнаю песняй.

* * *

Адраджэнне ў творах Купалы мае велічны сэнс, гэта не толькі сацыяльная роўнасць, нацыянальная свабода і дзяржаўная незалежнасць, але і вызваленне прыгнечаных ад духоўнага рабскага сну, збавенне асобы чалавека ад цемры, бездухоўнасці, адраджэнне чалавечай годнасці шляхам далучэння да скарбніцы народных і агульначалавечых каштоўнасцей – свабоды, праўды, дабра, хараства... Купала лічыў беларускае адраджэнне адной з праяў сусветнага прагрэсу, актам абуджэння занядбаных гісторыяй плямён і народаў. Ён адчуваў вызваленчы рух як узлёт да сонца ідэалу, бачыў яго непаўторным і сусветна заканамерным.

* * *

Творчасць – гэта і ёсць спосаб на несмяротнасць, але несмяротнасць не можа быць адзіным і галоўным стымулам літаратурнай працы. Стымулам больш глыбокім з’яўляецца ўсведамленне свайго ўдзелу ў літаратуры, якая нясе праўду аб жыцці, яго ідэалах, мэтах.
Нельга мастаку паўнацэнна жыць для чалавецтва, не жывучы для свайго народа, не памятаючы яго славы, здзяйсненняў, яго страт, не дбаючы пра добрае імя ў свеце і яго будучыню.

Падрыхтавала да друку З.М. Калеснік