І АБАРОНЦА Й ТВОРЦА ХАРАСТВА

Васіль Жуковіч

Талент меў ён шматгранны. Некалькі фактаў. Ва унікальнай кнізе “Я з вогненнай вёскі...” усе фотаздымкі зроблены ім, Уладзімірам Калеснікам. Яшчэ засталіся цэлыя залежы мастацкіх фатаграфій. Добра валодаў майстра слова і скульптарскім разцом ды мастакоўскім пэндзлем. Люба глядзець і лёгка заглядзецца, напрыклад, на скульптурны партрэт Скарыны, выразаны з дрэва. Такі каларытны вобраз – вынік майстэрства і фантазіі натхнёнага мастака. Што да ягоных карцін, то яны асветлены пяшчотнай любоўю да роднай прыроды, яе маляўнічых куточкаў, якія знаходзіў чуйным сэрцам, відушчай душою. Маляваць любіў змалку. Цікавіўся мастацтвам. Многа чытаў пра жывапіс, самастойна авалодаў тэхнікай акварэльнага малявання і разьбой па дрэве. Так што (асабліва пры адпаведнай адукацыі) ён мог стаць знакамітым мастаком ці скульптарам. Але ў Мінску пад час вучобы ў педінстытуце пераключыўся на літаратуру: Янка Брыль звёў з пісьменнікамі.

Пачаў літаратурную дзейнасць Уладзімір Калеснік пазнавата. Першую кнігу выдаў у 37 гадоў. Затое інтэлектуальная база ў яго была ўжо грунтоўная: аспірантура, інстытуцкая практыка, яе вялікасць НАЧЫТАНАСЦЬ. Без такога багажу нельга толкам арыентавацца ў акіяне літаратуры, прафесійна аналізаваць набыткі і хібы літаратурнага працэсу, спасцігаць загадкі таленту, творчую сутнасць таго ці іншага мастака слова. Напачатку 60-х я, студэнт, запрошаны куратарам у госці, быў прыемна ўражаны, здзіўлены: убачыў у кватэры на ўсю сцяну стэлажы з сусветнай класікай і філасофскай літаратурай, мноствам часопісаў; стаялі там выданні на роднай, польскай, рускай, украінскай мовах. Дарэчы, праз польскую мову і польскія крыніцы ён меў доступ да сусветных навінак, бо Польшча з’яўлялася іх прапагандыстам і перадатчыкам на славянскі кантынент сур’ёзных ведаў. Веды і валявы характар, імкненне дакапацца да ісціны-праўды адорвалі выдатнымі поспехамі. Яго творчасць клікала чытачоў і кліча сёння ў вабны свет мудрасці і хараства прадвесніка беларускага рэнесансу Францішка Скарыны і аўтара найвыдатнейшага твора рэнесансавай паэзіі на Беларусі – “Песні пра зубра” – Міколы Гусоўскага, у свет чараўніка, “мудрага непісьменнага пісьменніка” – казачніка Рэдкага і паэта-змагара, “духоўнага важака народа, вартавога спадчыны” – Янкі Купалы, чыя паэзія напоўнена духам Адраджэння, у свет надзіва багатай, іскрыстай і ўдумлівай, часам шчымлівай, але заўсёды жыццядайнай прозы Янкі Брыля, у свет паэзіі вольналюбівага Уладзіміра Караткевіча, ворага ўсякай артадоксіі, усякай руціны, змагара супраць стандартызацыі духоўнага жыцця, у свет цудоўнай, размаітай паэзіі Ніны Мацяш, Міхася Рудкоўскага, Алеся Каско...

Змагаўся ён за Чалавека ў чалавеку ў сцюжы і маразы, адлігі і слоту, у гады перагібаў, вакханаліі і хаосу. Праз ліхалецце класавай барацьбы, драму сялянства і трагедыю інтэлігенцыі, праз пекла вялікай айчыннай бяды, страшны разбуральны час дэнацыяналізацыі, нядрэмнай ідэалагічнай пільнасці пранёс Уладзімір Калеснік сваю ўражлівую і гарманічную алі ойдзе па духоўнай спадчыне новым, светлым беларусам. адзін "й рукі стала рэдактарам і яго кніжкідушу. Валодаў ён рэдкасным дарам, здольнасцю аднолькава цікава і маштабна напісаць пра творчасць і самога творцу; у яго кнігах, прадмовах да кніг, у літаратурных партрэтах, эцюдах, эсэ, нарысах, створаных вялікім сэрцам і глыбокім розумам, мы знаходзім нямала ўзораў менавіта такой сінхроннасці, двуадзінства творчасці і творцы, калі гаворка ідзе, напрыклад, пра Уладзіміра Жылку, Янку Брыля, Фёдара Янкоўскага, Уладзіміра Караткевіча, Ніну Мацяш. Дапытліваму чытачу ён няўтомна паказваў неардынарныя, змястоўныя постаці творцаў на фоне народнага жыцця, грамадскіх падзей, гісторыі, на фоне айчыннай культуры, літаратурнага творчага працэсу краіны і ўсяго свету.
Так, на шырокім гістарычным фоне эпохі Рэнесансу паказана постаць паэта-лацініста Міколы Гусоўскага і яго неўміручая “Песня пра зубра”, дадзена кампетэнтная ацэнка слову аўтара, звернутага да амбітнай каралевы Боны, якой ён не пабаяўся даваць парады, паставіўшы мастакоў, творцаў ідэй, над воінамі і каралямі.

Ідэалагічныя пастухі кантралявалі яго творы на дарозе да чытача, помсцілі за пошукі праўды. Ды і ў тых умовах яму ўдавалася ахоўваць беларускае паэтычнае слова ад наскокаў вульгарных тэарэтыкаў, абараняць праўду-красу роднай літаратуры. Хоць яшчэ змоладу даводзілася спальваць нервы, бо за адну толькі спасылку на Ластоўскага яго ледзь не выключылі былі з аспірантуры.

Першая кніга Уладзіміра Калесніка – “Паэзія змагання” (1959), пра раннюю творчасць Максіма Танка. Яна прасякнута клопатам пра высокі эстэтычны ўзровень мастацкага слова. Прыемна ўражвае кампетэнтнасць Калесніка-даследчыка, трапнасць і фундаментальнасць яго крытычных характарыстык ды яго грамадзянская смеласць. Ён варты пашаны хоць бы за наватарскі разгляд паэмы “Кастусь Каліноўскі”, за глыбокую і смелую трактоўку вобраза нацыянальнага героя, “мужнага аўтара лістоў з-пад шыбеніцы”, арганізатара і аўтара “Мужыцкай праўды”. У параўнанні з Вялем, стыхійным важаком, Каліноўскі – “ідэйны кіраўнік мас”. “Трагічны быў гераізм Каліноўскага і яго таварышаў, – заўважае У.Калеснік, – але яны перамаглі ворагаў маральна”. І вось квінтэсенцыя ягонай крытыкі танкаўскай паэмы: “Пазнаваўчая вартасць і мастацкая пераканаўчасць вобраза Каліноўскага была б яшчэ большай, каб паэт не абмінаў нацыянальнага пачатку ў яго поглядах і знайшоў гістарычна канкрэтныя прапорцыі сацыяльнага і нацыянальнага, характэрныя для ідэалогіі паўстання 1863 года”.

Уладзімір Калеснік увогуле далёкі ад кампліментарнай крытыкі. Дзякуючы грунтоўнай яго манаграфіі зацікаўлены чытач можа пераканацца, што Максім Танк, “паэт вялікай культуры”, “ваяўнічы рэаліст”, як яго называе аўтар “Паэзіі змагання”, адольваў сур’ёзныя хваробы творчага росту, шлях яго індывідуальнасці пралягаў праз такія небяспечныя перашкоды, як падатлівасць на ўплывы, фармальныя пошукі, рамантычная рыторыка. Шматлікія крытычныя заўвагі на адрас маладога паэта праўдзівыя, доказныя, бо грунтуюцца на канкрэтных прыкладах танкаўскіх вершаў і іх ацэнцы паводле высокага эстэтычнага крытэрыю.

Уладзімір Калеснік з кожнай новай кнігай рос як майстра слова. Вышэй і больш разняволена сягала думка, больш вобразнаю і паўнакроўнаю рабілася мова, класічным стыль, пра што гавораць кнігі “Тварэнне легенды” (1987) і “Усё чалавечае” (1993), апошняе прыжыццёвае выданне.

Ужо ў цяжкім стане здароўя апантаны творца завяршаў кнігу ўспамінаў “Доўг памяці”, якую сам ён назваў шчырай, сумнай і балючай аповесцю. Так, гэтая проза, па-першае, не проста шчырая, а гранічна шчырая, яна – спавядальная. Па-другое, такое ж дакладнае тут вобразнае азначэнне – балючая, я сказаў бы, шчымлівая. Толькі сумнай назваць яе не магу, бо яна яскравая, жывая, у многіх эпізодах дасціпная. Гэтая аповесць мудрая. Нездарма “Доўг памяці” знаны Янка Брыль у сваёй прадмове назваў таленавіта-змястоўнай кнігай-помнікам.

Вядома, тут не месца для рэцэнзіі. Але словы захаплення самі просяцца на паперу, бо аўтар вядзе свой расповед з бязмежнай любоўю да жыцця, да праўды, да прыроды, да хараства, і памяць яго на здзіўленне чэпкая і светлая. “Нашу вёску Сіняўскую Слабаду ўтварылі, як гаварыла паданне, выселеныя князем Радзівілам буяныя, непакорныя мужыкі, на якіх не было ніякай управы” – такі пачатак аповесці. Адзін сказ, а як інтрыгуе! І ўжо адарвацца ад яе немагчыма. Сярод мноства створаных вобразаў родзічаў, вяскоўцаў, сяброў настаўнікаў, партызан асабліва вылучаецца самавіты, гаспадарлівы і майстравіты, а яшчэ й востры на язык бацька, патомны нёманскі плытагон. Ён выкапаў ля самай хаты свой калодзеж, для маці сам зрабіў кросны, церніцу, прасніцу, сабе – сані, барану, іншыя прылады, аднойчы нават калёсы. І вось – жывы малюнак. “Калі бацька майстраваў, усе сямейнікі павінны былі стаяць напагатове: меншы брат Жэня трымаў лучыну, слухаў каманду куды свяціць, я падаваў у бацькаву ляўшу то цвік, то малаток, то долата, то сякеру, як хірургічная сястра”. Які цуд! І далей: “Наш спартыўны азарт заключаўся ў тым, каб зарабіць як мага менш мянушак”. І зноўку – моўная смаката!

Такі ж таленавіты быў вясковы сусед Ладымер Пазняк, які “змайстраваў сабе скрыпку адным нажом”. То ж не дзіва, што й падлетак Валодзя ад бацькі і суседа “пераняў спрыт да майстравання”, рабіў сабе канькі, лыжы, санкі, пеналы, а яшчэ і скрыпку.

У кнізе багата адметных эпізодаў маленства ў цудоўным Наднямонні – з гульнямі, свавольствам, з першымі страхамі, з павер’ямі, забабонамі старэйшых, з матулінымі казкамі і яе малітвамі, якія хлопчыку здаваліся “калекамі” (былі незразумелыя на стараславянскай мове), з ідэальным ласункам – мёдам дзікіх пчолаў, з сестрыною (старэйшай сястры Марусі) забаўлянкаю:

  Кую, кую пятку,
  Мы паедзем к татку.
  А ў нашага татка
  Новая хатка,
  І садок, і мядок,
  І цыбулькі градка.

Маленства – гэта і захапленне маляваннем ды паэтычным словам Якуба Коласа, гэта і цэлы свет гульняў, забаў і свет абавязкаў. Цяплеюць вочы ад усмешкі, калі ў яркім дыване аповеду сустрэнеш празрыстыя нітачкі-радкі такога кшталту: “…Маёй зморай былі гусі… Пасвіць гусей мне не хацелася: вельмі ўжо непрэстыжная жыўнасць”.

А якое маленства абыходзіцца без хлапчуковых прыгодаў? Вось і тут ці мала іх было! Рукі дабіраліся да патронаў, пасеяных “мікалаеўскай” вайной. Дзеці здабывалі порах, ссыпалі ў кучку і падпальвалі, “дзівячыся на феерверк”, часам “кідалі абоймы проста ў агонь…” Як на споведзі перад святаром, у “Доўгу памяці” адбываюцца прызнанні ва ўсіх грахах. Аднаго разу Валодзька навёў сябрукоў на зялёны, смачны гарох, які дарэшты быў златошаны. А на Марусіным вяселлі ён, калі “поезд” паехаў у царкву ў Ярэмічы, а маці на кухні шыкавала з жанчынамі стравы, “ціхачом пазваў сябрукоў у святліцу і добра падпаіў іх гарэлкай, што засталася на сталах ад ранішняга стрыманага прысяду вясельнай дружыны. Маці проста аслупянела, убачыўшы застолле падшыванцаў…” Уражлівая, эмацыйная, яна ўшчувала: “Ну вот, як ікону за сястрою ў царкву павезці, то цябе не ўпросіш, саромеецца ён, бачыце, малы. А як да гарэлкі дарвацца, то не малы, каб ты напіўся смалы! Даруй, Божа, – грэх гэто ж на сваё дзіцятко гаварыць так…”

“Да гарэлкі, – прызнаецца герой аповесці, – я больш не дакрануўся… Не ўжываў я хмяльнога ажно да цяжкіх партызанскіх стрэсаў…”

Працэс навучання і выхавання ў пачатковай школе ў Ярэмічах аздабляў прапаведнік “Закону Божага”, арыгінальны і дабрадушны святар Віталій, чый вобраз добра запамінаецца. Западае ў душу настаўніца гімназіі пані Марыя, што чытала ў класе творы беларускіх класікаў. Там, у Наваградскай польскай гімназіі, хлопчык з Сіняўскае Слабады станавіўся свядомым беларускім юнаком, акрылены марай настаўнічаць. Новай прыступкаю ведаў сталася беларускае педвучылішча ў Наваградку. Ды радасць мірнага жыцця, вучобы, сяброўства абарвалася вайною. Пачалася арганізацыя падполля, а там і партызанскае змаганне з ворагам. Юны інтэлігент прайшоў суровую школу кулямётчыка, мінёра-падрыўніка, камандзіра ўзвода і начальніка штаба атрада, зведаў жахі блакады і страты баявых сяброў. Быў двойчы паранены.

Аповесць цікавая і моцная не фабулай (строгае фабулы тут якраз і няма) – яна ўзрушае глыбокімі пачуццямі і думкамі аўтара, багатая развагамі (часта філасофскага характару) пра жыццё і смерць, пра сусвет і рэлігію, пра чалавечую годнасць, пра кнігі, карціны, пра каханне, пра хараство.

Абсалютная большасць старонак кнігі прысвечана партызанскай вайне, расповеду пра ўдзел у ёй маладых патрыётаў, іх мужнасць і самаахвярнасць. Па-быкаўску смелы Мастак не заплюшчваў вачэй і перад нізкім, амаральным, агідным. Ён піша пра “рэжымных зноскаў”: “…такіх субстанцый, як годнасць, у іх, бадай што, і не было”. Галоўны герой паўстае супраць групы дэсантнікаў, якія разлагаліся маральна і былі на грані злачынства, адкрыта выступае з суровай крытыкай подлага кар’ерыста камбрыга Ключко. Словам, моцная і глыбокая асоба не магла мірыцца з учынкамі падонкаў, яна бунтавала. Але адораная душа і тут, у хвіліны часовага зацішша, не магла не думаць пра хараство, не захапляцца ім. Услухаемся ў такую рэдкасную мелодыю: “Не траплялася мне чытаць пра паэзію ціхай язды ў зімовую ноч, калі здаецца, што не сані едуць па аснежанай зямлі, а конь цягне чарадзейны смык па струнах вялізнай скрыпкі, выводзіць смутныя гукі, і табе чуюцца жураўліныя выраі ў небе пад зорамі…”

Як бы па спіралі ідзе, развіваецца думка пра цуд прыроды: “Палюбілася, бясконца палюбілася хараство ранішніх і вячэрніх зораў. Хацелася запомніць дзіўныя рамантычна-таямнічыя карціны Наднямоння”; “Любаванне хараством, здольнасць адчуваць, выпрацаваную даўно, яшчэ ў гімназіі, браць асалоду ад жывых колераў, нюансаў, адценняў і ад жывых пейзажаў, хараства травы, кветак, люстраных азёр, бруістых водаў Нёмана – усё гэта ў партызанах успрымалася як адпушчэнне віны…”; “Адкуль бярэцца ў прыродзе, у гэтым ціхім пейзажы такая магічная сіла?”; “Я любаваўся няўлоўнымі пераходамі колераў на небе і на зямлі, сачыў за містэрыяй усходу, хацелася запамятаць самы дзівосны момант, калі белы, як малако, туман румяніцца, ружавее, наліваецца святлом і колерам, становіцца паўпразрыстым і пачынае прыадкрываць таямнічыя сілуэты дрэў… Сціплыя прастакаватыя вольхі цяпер стаялі, як прынцэсы, прыбраныя на вяселле…”; “…недзе ў глыбінях душы зараджаўся шчымлівы страх, боль і горыч, што ўсё гэта пройдзе, і нельга, не ўдасца схапіць яго і запамятаць да драбніц. Імгненні хараства няўлоўныя, недасяжныя, хімерныя, як хвалі – набягаюць і прабягаюць…”; “Дзіўнае спалучэнне чырвані, золата і густой цёмнай зеляніны, што пераходзіла ў фіялет, было такім несамавіта прыгожым, што хацелася выкрыкам спыніць яго рух, пакінуць, каб наглядзецца, насаладзіць душу і быць гатовым памерці”.

Цяпер зразумела, чаму пры ўсёй перагружанасці педагагічнай, навуковай і літаратурнай творчасцю Уладзімір Калеснік не мог абысціся без мастакоўскага пэндзля, разца і фотаапарата.

* * *

Кнігу “Доўг памяці”, як сведчыць надпіс на тытульнай старонцы, аўтар прысвяціў Зіне Маслоўскай. Хто яна? Адным словам не адкажаш. Зіна Маслоўская – яго ні з чым не параўнанае Сяброўства, бо яно перарасло ў светлае і чыстае, святое пачуццё, яго Каханне. Яна ж – і горкая, пякучая страта, сардэчны боль, драма юнацтва і ўсяго жыцця: Зіна загінула, трапіўшы ў рукі ворагаў. Натуральна, самыя трапяткія і спавядальна-пранікнёныя старонкі аповесці – пра яе, не выключэнне – і дзве апошнія. “Усе амаль пяцьдзесят гадоў, што прайшлі ад майго знаёмства з Зінай Маслоўскай, – не ўтойвае аўтар, – былі пазначаны яе прысутнасцю… Зіна часта была маральным вартаўніком маіх паводзін, без якога я не здолеў бы так многа працаваць, не адчуваў бы сябе чалавекам, якому трэба многа, многа пазнаць, каб унесці хоць крупінку ў сусветную дзею. І калі тое, што я напісаў, здолее выклікаць у чытача адчуванне горкай яснасці, абудзіць захопленасць Зінай, яе духоўным хараством, для мяне гэта будзе знакам адпушчэння”.

І яшчэ просяцца да чытача радкі з эпілогу: “Не ведаю, ці можна жыць за сябе і за тых, хто загінуў. Толькі ясна, што без іх мы, ацалелыя, жывём і павінны жыць інакш, чым жылі б з імі, – не так вольна, не так бяспечна і самаўпэўнена. Мы жывём пад двайным позіркам уласнага і іхняга сумлення, жывём з адчуваннем доўгу, якога не ў сілах, не ў стане да смерці сплаціць, бо доўг гэты – іх жыццё. Нават самым узорным уласным жыццём іхніх жыццяў на гэтым свеце не заменіш. Не ўквеціш гэтага свету так, як бы ўквецілі і ўзбагацілі яны.

Цяпер я ведаю, чаму ў сваіх снах працягваю здаваць экзамен свайму незабыўнаму Настаўніку. Яго духоўная вышыня і маральная чысціня застаюцца ці не асноўным арыенцірам. Прынамсі часта адчуваю позірк Яго сумлення.

* * *

“Ён разумеў, што духоўнае багацце грамадства складаецца з багатых духам натур, постацяў”, – сказаў Уладзімір Калеснік пра Алеся Разанава ў артыкуле “Страла і мэта”. Праціўнікам “забарон і ўказальных знакаў на шляху творчага духу” назваў Уладзіміра Караткевіча ў рэцэнзіі “Кантэкст несмяротнасці”. А рэцэнзуючы зборнік паэзіі У. Караткевіча “Быў. Ёсць. Буду”, заўважыў: “Ажывае са старонак спантанна шчыры, любячы і гняўлівы, узрушаны і расчулены, пахмурны і насмешлівы Валодзя Караткевіч”.

У такіх выказваннях і азначэннях мне бачыцца найперш ён сам, ягоная сутнасць; да іх я дадаў бы яшчэ некалькі палярных рыс: сакрушальна-рэзкі і лагодны, экспрэсіўны і разважлівы, натхнёны і роспачна-прыгнечаны; ды нішто Уладзіміру Андрэевічу не замінала заставацца чулым, справядлівым, самаахвярным.

Памятаю, калі я, студэнт, трапіў у Берасці ў больніцу, ён даў грошай майму аднакурсніку Сяргею Сайко, каб меў з чым праведаць мяне. Успамін пра гэта адразу нагадвае і такі эпізод: у 1990 годзе ў Мінску я выпадкова сустрэў Уладзіміра Андрэевіча, ён выходзіў з будынку архіва. Калі даведаўся з гутаркі, што я наважыўся праведаць Міхася Рудкоўскага ў Навінках, дзе хворы паэт ляжаў пасля цяжкай аперацыі, дастаў з бумажніка і, як я ні адмаўляўся ўзяць, даў 25 рублёў, якіх хапала не толькі на чорную ікру, а й на іншыя далікатэсы і прысмакі.

Да месца тут сказаць, што неад’емнай якасцю яго шырокай душы была гасціннасць. Людна было на яго юбілеях. Сяброў, настаўнікаў, літаратараў нярэдка запрашаў дадому. Цяжка згадаць якую-небудзь прыкметную вечарынку, якая не завяршалася б вячэрай у кватэры Калеснікаў. Усе кухонныя клопаты клаліся пераважна на плечы сардэчнай і цярплівай Зосі Міхайлаўны, яго паплечніцы-спадарожніцы. Наглядзелася яна за дзесяткі гадоў і на мясцовых і на заезджых песняроў, нападавалася на стол... І вось ужо колькі гадоў як аўдавела. Засталася адна. Не, не адна – з яго спадчынай. Кнігі, карціны, фотоздымкі, драўляныя скульптуры зберагае. Рукапісам старалася даць ход. У перыёдыцы сёе-тое друкавалася. А вось падрыхтаваны трохтомнік залёг у выдавецтве. Планаваўся, згодна з Пастановай Савета Міністраў. Пасля збіраліся выдаць том выбраных твораў. Але глуха...

Зося Міхайлаўна днюе ў Навукова-асветным цэнтры імя У.А.Калесніка, створаным у Брэсцкім дзяржаўным універсітэце. Цішыню яе гарадской кватэры парушаюць часцей за ўсё маладзейшыя педагагіні – Марыя Новік і Святлана Варонік, у вольны ад працы і сваіх клопатоў час яны прыходзяць сюды пагаманіць. Заходзяць таксама даўнія сябры – паэт Кастусь Жмінько і яго жонка Галіна Аляксандраўна, медычка. З Белаазёрску падасць голас Ніна Мацяш. Парадуе лістом ці званком тэлефонным І.А. Брыль.

Чым больш гадоў няма з намі У.А. Калесніка, тым больш пераконваешся, як былі б дарэчы сёння ягоныя грамадзянская смеласць, прафесарская мудрасць, пісьменніцка-даследчыцкая актыўнасць і кампетэнтнасць, шчырасць і шчодрасць таленту. Зрэшты, чаму былі б, калі засталася яго літаратурная спадчына, а ў ёй – жывая душа творцы, дзейсная энергія праўды, дабра, гармоніі.