З ДОБРАЧЧУ Ў СЭРЦЫ

Уладзімір Ягоўдзік

Вядома, такія паездкі не забываюцца. На дварэ – месяц люты, чырвонае нізкае сонца спяшаецца за далягляд. А мы паціху едзем прыгожаю лясною дарогаю ў растрэсеным ад бясконцых камандзіровак тэлевізійным “уазіку”. Куды, чаго на ноч гледзячы? Як звычайна: на літаратурны вечар. Сёння – па запрашэнні Пружанскай раённай бібліятэкі.

У машыне мо крыху цяплей, чым у халадзільнай камеры: тулімся бліжэй адно да аднаго, тупаем нагамі. Але сказаць, што мерзнем, значыць, сказаць няпраўду. Бо на холад амаль не заўважаеш, калі слухаеш Уладзіміра Калесніка. А сёння, нягледзячы на ўсю сваю занятасць – лекцыі ў інстытуце, карпенне над артыкуламі для часопісаў і энцыклапедый – ён разам з намі. I чым дарога даўжэйшая, тым лепш. Будзе што пасля ўспомніць і падумаць над чым – таксама. Бо проста сыпаць словамі на вецер Калеснік не ўмее і не любіць.

Як звычайна, гаворка наша не толькі пра справы літаратурныя, наадварот, яна бліжэй да клопатаў будзённых, зямных. Тым часам пад’язджаем да Пружан. Зірнуўшы на гадзіннік, Уладзімір Андрэевіч кажа: “Хлопцы, дык у нас яшчэ багата часу. Давайце падскочым у Шарашоў. Надта там добрая кніжная лаўка, з пустымі рукамі не застанемся...”

Мы – паэты Алесь Каско, Мікола Пракаповіч і аўтар гэтага слова, канечне, згаджаемся. Нейкіх пятнаццаць-дваццаць хвілін – і мы ўжо ў мястэчку. На жаль, у кніжную лаўку трапіць не давялося: яна была зачынена. Затое кожны купіў сабе цёплыя шкарпэткі. Надзелі іх у машыне на ногі і ў добрым настроі паехалі далей.

Ну, а потым быў літаратурны вечар. У невялікай святочна ўбранай зале людзей сабралася няшмат. Затое на сустрэчу, мабыць, сапраўды прыйшлі толькі тыя, хто любіць і шануе яе вялікасць Літаратуру... Першыя афіцыйна-напружаныя хвіліны. Нарэшце слова бярэ Уладзімір Андрэевіч. Дзіўная рэч: чалавек даўно выкладае ў інстытуце, мноства разоў выступаў перад самай рознай публікай, а ўсё роўна відаць, што хвалюецца. Але толькі напачатку, затым адчуванне мяжы (мы – выступоўцы, астатнія ўсе слухачы) непрыкметна знікае, завязваецца непасрэдная жывая гутарка, у час якой абыякавых няма і не можа быць.

Я асабліва люблю ў такіх выпадках слухаць Калесніка. Сюды, ажно за сто кіламетраў, ён выкраіў час і завітаў не проста, каб расказаць пра новыя творы, надрукаваныя на старонках мясцовых газет ці рэспубліканскіх выданняў. Ён прыехаў падтрымаць аднадумцаў, шчырых прыхільнікаў роднай мовы і культуры. А яшчэ Уладзімір Андрэевіч умее прыкмеціць у сарамлівым зялёным пачаткоўцу не абы-якія паэтычныя здольнасці, дапамагчы яму паверыць у сябе. Таму невыпадкова з кожным годам усё мацней і мацней разгараецца берасцейскае літаратурнае вогнішча, пра якое ён рупліва дбае на працягу ўсяго свайго жыхарства ў горадзе над Бугам.

Седзячы ў цеснаватай, але гасціннай зале, я з цікавасцю ўглядаўся ў захопленыя шчырай гаворкай твары прысутных, быццам спрабаваў здагадацца: чыя іскрынка ўспыхне на нашым літаратурным свяце і паляціць у нялёгкі творчы шлях.

У канцы сустрэчы пасыпаліся пытанні: пра Скарыну і Гусоўскага, пра Купалу і казачніка Рэдкага. I гаварылі мы пра іх, як пра нашых сучаснікаў, жывых людзей, ад чаго на сэрцы асабліва было хораша і светла.

...Назад у Брэст вярталіся позна ўвечары. Мароз прыкметна памякчэў, адчувалася, што нечакана павярнула на адлігу. Амаль усю дарогу маўчалі, зрэдку перакідваючыся словам-другім. Не ведаю, як у каго, а мая душа была аж перапоўнена (не распляскаць бы!) пачуццём радасці.

* * *

“Усё чалавечае” — так называецца яго апошняя прыжыццёвая кніга нарысаў і літаратурных партрэтаў, што ўбачыла свет напрыканцы 1993 г. Неўзабаве я атрымаў яе ў падарунак з сяброўскім аўтографам-пажаданнем: “Няхай не пакідае цябе зычлівая рука Апалона!” А яшчэ праз некалькі месяцаў Уладзіміра Калесніка не стала. I з таго часу, калі мне даводзіцца бываць у Брэсце, я адчуваю сябе на знаёмых з юнацтва вуліцах няўтульна і непрытульна, хоць ёсць да каго зайсці і дзе цябе заўжды прывецяць.

Не, невыпадкова ён даў такую ёмкую назву згаданай ужо кнізе, прысвечанай жыццю і творчасці тых, хто асабліва яму быў блізкі, каго ён добра ведаў і сардэчна шанаваў: Рыгора Шырму, Валянціна Таўлая, Янку Брыля, Уладзіміра Караткевіча, Аляксея Карпюка, Алеся Разанава... У няпростым, нават пакручастым лёсе самога Уладзіміра Калесніка, у яго неардынарнай асобе сплялося столькі “ўсяго чалавечага”, што хапіла б на некалькі чалавек. Мабыць, такія рознабаковыя з неўтаймоўнай энергіяй людзі нараджаліся ў эпоху Адраджэння, у легендарныя часы Скарыны, генію якога Уладзімір Андрэевіч прысвяціў нямала пранікнёных старонак, у прыватнасці напісаў грунтоўны ўступны нарыс да энцыклапедычнага даведніка “Францыск Скарына і яго час” (1988). Сапраўды, ён быў таленавіты ва ўсім, за што ні браўся. Сведчаннем таму – яго жывапісныя эцюды, драўляныя скульптуры, шматлікія фотаздымкі, асабліва тыя, што змешчаны на старонках створанай ім сумесна з Алесем Адамовічам і Янкам Брылём славутай кнігі “Я з вогненнай вёскі...” У гады вайны, будучы ў партызанах, Калеснік сам неаднойчы глядзеў у вочы смерці. Пра гэта мы, яго вучні і малодшыя сябры, даведаліся толькі пасля публікацыі на старонках часопіса “Полымя” аповесці “Доўг памяці”, за якую ўжо не было каму паціснуць руку...

У 20-30 гг. нядаўна мінулага стагоддзя была ў нас свая беларуская Атлантыда. I называлася Яна – Заходняя Беларусь. Уладзімір Калеснік, узгадаваны на нёманскіх берагах, стаў дасведчаным летапісцам заходнебеларускага літаратурнага жыцця, праніклівым крытыкам і нястомным прапагандыстам такіх выдатных майстроў слова, як Максім Танк і Уладзімір Жылка, імёны якіх зрабілі б гонар любой літаратуры. Наогул, яму было характэрна імкненне разглядаць нацыянальныя духоўныя здабыткі ў агульнаеўрапейскім кантэксце, ён быў аднолькава дасведчаны як у антычнай культуры, так і ў народных фальклорных скарбах. Бадай, у лепшай яго кнізе “Тварэнне легенды” (1987) побач з нарысамі “Постаць Скарыны”, “Алегорыя зубра Мікалая Гусавяніна”, “Купалы сны нязводныя” змешчана эсэ “Жыў-быў казачнік Рэдкі”, з якога я дазволю сабе прывесці тут невялічкую цытату: “Кавалі-асілкі Рэдкага нястомна куюць праўду і долю, куюць будучыню. I гэтае волатнае каванне мудра аб’яўлена сапраўдным сэнсам чалавечага жыцця, вяршыняю зямнога шчасця...”

Менавіта такім нястомным кавалём-чарадзеем быў і сам Уладзімір Калеснік. Прафесар, загадчык кафедры беларускай літаратуры Брэсцкага універсітэта, кіраўнік абласнога літаратурнага аб’яднання, потым сакратар аддзялення саюза пісьменнікаў... Праз яго рукі прайшлі некалькі пакаленняў настаўнікаў роднай мовы і літаратуры, ён блаславіў у творчы шлях Міхася Рудкоўскага і Ніну Мацяш, Міколу Пракаповіча і Алеся Каско. Гэта быў Настаўнік з вялікай літары не толькі за кафедрай ці ў студыі тэлебачання, а найперш у паўсядзённым жыцці.

Вось мы вяртаемся з Камянецкага раёна, дзе выступалі перад вучнямі сярэдняй школы. Шафёр – малады хлапчына – зухавата круціць баранку і пахваляецца сваімі паляўнічымі подзвігамі. “Дзічыны, – кажа, – хапае, бо паблізу – белавежскія лясы...” У Брэсце Уладзімір Андрэевіч просіць яго пачакаць каля пад’езда дома, а праз хвіліну-другую выносіць з кватэры ледзь не цэлае бярэмя кніг з імёнамі на вокладках – Сетан-Томпсан, Джой Адамсан, Бернгард Гржымек: “Пачытай, можа, іншы раз падумаеш, перш чым страляць...”

Я сяджу ў рэдакцыі. Тэлефонны званок: “Калі маеш час, дапамажы мне”. Сустракаемся на тралейбусным прыпынку. У руцэ Калесніка – вядро з цэментам і кельмай. Выходзім каля могілак на былой Маскоўскай вуліцы. I потым некалькі гадзін парадкуем забытую сваякамі магілку паэта Міколы Засіма. Я толькі пасабляў: прынёс пяску і вады. Але той цёплы жнівеньскі дзянёк пачатку 80-ых і сёння стаіць перад вачыма, нібыта мы сустракаліся пазаўчора.

А хіба можна забыць нашы сумесныя вандроўкі на Добрач? Добрач – гэта хутар на беразе Нёмана, непадалёку ад Сіняўскай Слабады, дзе нарадзіўся Уладзімір Андрэевіч. О, як ганарыўся я, што сяджу на пярэднім сядзенні ў тым самым чырвонага колеру “Масквічу-407”, пасажырамі якога неаднойчы былі Брыль, Адамовіч і Караткевіч! (Дзе тая цяпер старамодная легкавушка? Чаму яна не ў літаратурным музеі? Хоць бы за тое, што абкалясіла ўсю Беларусь, пакуль збіраўся матэрыял да кнігі “Я з вогненнай вёскі...”). Ну, а Добрач – мясціна-казка, проста надзіва беларуская па свайму настрою і гучанню. Срэбнакрылы Нёман, старыя вербы і волаты дубы, лугі-сенажаці, а за імі – лясы-бары ў блакітнай смузе. I незабыўныя сяброўскія сумоўі пры вечаровым вогнішчы. Дзіўная рэч: пры ўсёй сваёй прафесарскай мудрасці і паважнасці, нягледзячы на шаноўны ўзрост, Уладзімір Андрэевіч не развучыўся здзіўляцца, адкрыта радавацца і злавацца. Можа таму я адчуваў яго калі не равеснікам, то старэйшым таварышам, з якім можна было і паспрачацца, як кажуць, “схапіцца ўрожкі”. Ці то пра нейкі новы паэтычны зборнік, ці то пра апошнюю выстаўку брэсцкіх мастакоў.

Я ўдзячны яму за вернае мужчынскае плячо, што заўсёды падтрымлівала мяне падчас непрадбачаных жыццёвых ператрусаў, за тыя сардэчныя цікавыя лісты, якія атрымліваў ад яго, працуючы ў штотыднёвіку “Літаратура і мастацтва”.

“Брэст, 30.Ш.86. Дарагі Уладзік! Высылаю матэрыял з пачуццём няўпэўненасці, не ўпэўнены, што ён патрэбны, дакладней, што з яго патрэбна сённяшняму дню літаратуры і можа быць карысным для паляпшэння культуры прафесійнай дружбы, згуртаванасці, без якой нельга выконваць нашай беднай літаратуры сваёй нялёгкай сёння задачы...”

“Брэст, 19.VШ.89. Дарагі Уладзік! Ляжу ў палаце-адзіночцы абласной бальніцы (невялікая, але дакучлівая траўма) ды думаю, ці не падвёў я цябе з Яўгенам Лецкам запрашэннем на Добрач. Шкадую, што і сам шмат страціў, не пабыўшы з вамі, не нагаварыўшыся. Шкада і лета, што прайшло непрыкметна. Усё ж спадзяюся, што ў аўторак мяне выпішуць і яшчэ хоць на некалькі дзён завітаю ў Наднямонне пераведаць сяброў і знаёмых (родных ужо амаль нікога там не засталося) – такі, як кажуць мудрацы, жыццёвы працэс. А я, хварэючы, напісаў па матывах анкеты “ЛіМа” цэлы артыкул пра творчы працэс. Артыкул выйшаў злосны, цяпер я адышоў троха і бачу, што трэба свежае вока і рэдактарская праполка...”

I, нарэшце, фрагмент з яго апошняга ліста да мяне.

“Брэст, 26.VI.93. Дарагі цёзка! Шлю табе некалькі здымкаў на выбар: на адным мы з Караткевічам рыбачым, на другіх з Брылём – у розныя гады... А той свіцязянскі з Караткевічам рабіў Янка маім апаратам. Наогул, каб не Брыль, то ў мяне магло б не быць ніводнага здымка; у нас пра фатографа не вельмі прынята думаць, як пра сябра, думаюць як пра нейкага функцыянера, якому нябесная канцылярыя даручыла пстрыкаць апаратам і раздаваць фоцікі. А на справе то лёс абавязаў фатографаў-аматараў хадзіць у вечных даўжніках...”

Адметны і непаўторны голас Уладзіміра Андрэевіча Калесніка заўсёды гучацьме ў нашай нацыянальнай літатаруры і абавязкова будзе знаходзіць свайго ўдзячнага адрасата.